czyli „O systemach religijnych pogańskich w najodleglejszej Starożytności” Franciszka Reuttowicza (1855-1864)
Pierwszy rękopis w zbiorach specjalnych Książnicy został wpisany do księgi inwentarzowej pod datą 30 kwietnia 1991 r. Zakupiony XIX-wieczny manuskrypt oprawiony w twardą oprawę introligatorską z epoki, typu półskórek, posiada ozdobne złocone tłoczenia oraz tytulaturę na grzbiecie. Zapisany został
w większości w języku polskim, z drobnymi wyjątkami w języku łacińskim.
Dokument liczący 202 karty, pisany jedną ręką, powstał w Mszczonowie w latach 1855-1864.
Franciszek Reuttowicz podzielił swą pracę na kilka części traktujących m.in. o religii braminów (braminizm – termin wprowadzony w XIX wieku do religioznawstwa przez europejskich uczonych, określający fazę rozwoju religii indyjskiej między wedyzmem a hinduizmem), czy też mówiących o nauce Zoroastera, (ur. prawdopodobnie ok. 628 r. p.n.e., zm. prawdopodobnie ok. 551 r. p.n.e.) irańskiego proroka i reformatora religijnego, kapłana. Niektórzy badacze uważają zaratusztranizm za najstarszą objawioną religię, której różne elementy można odnaleźć w późniejszych doktrynach chrześcijaństwa, islamu, judaizmu i buddyzmu.
Kilka kart Reuttowicz poświęcił sabeizmie czyli kulcie gwiazd rozpowszechnionego
w religiach wschodnich, głównie wśród plemion zamieszkujących królestwo Saby. Opisuje także politeizm czyli wielobóstwo, wiarę w istnienie wielu bogów. W części zatytułowanej „Myśli samotnika” odwołuje się do religii katolickiej, listów apostolskich i Ewangelii.
Fragment w języku łacińskim to wyciąg
z inkunabułu „De incertitudine et vanitate scientiarum et artium et de excellentia verbi Dei” (1529) autorstwa Heinricha Corneliusa Agrippy von Nettesheima
(ur. 14 września 1486 w Kolonii, zm. 18 lutego 1535 w Grenoble) niemieckiego filozofa, okultystę, astrologa i alchemika, przedstawiciela renesansowej magii i okultyzmu.
Reuttowicz opatrzył swoje dzieło w przypisy oraz objaśnienia.
Co możemy powiedzieć o autorze rękopisu?
Błędne są sugestie, znajdujące się we wcześniejszych biogramach, jakoby Franciszek Reuttowicz, był jednym z pseudonimów Ignacego Polkowskiego.
Jedną z istotnych inicjatyw Polkowskiego, (księdza, historyka, archiwisty i bibliografa) było rozpoczęcie w okresie lubostrońskim prac nad wydaniem pamiętników hr. Józefa Krasińskiego, w oparciu o rękopiśmienne, skrótowe opracowanie Franciszka Reuttowicza. (Pamiętniki Józefa hrabiego Krasińskiego od roku 1790–1831). Często autorstwo tej pracy przypisywano Polkowskiemu, stąd w niektórych biogramach przyjęto, że Reuttowicz to jego pseudonim. Pamiętniki ukazały się jednak już po opuszczeniu granic wielkopolski przez Polkowskiego w Poznaniu w 1877 r. Jasno w tej kwestii wyraził się sam Polkowski w liście do Kraszewskiego krytykując dzieło Reuttowicza.
Kim był więc Franciszek Reuttowicz, autor rękopisu przechowywanego w zbiorach Książnicy?
Jak czytamy w „Słowniku lekarzy polskich XIX w.” pochodził z rodziny mieszczańskiej, urodził się ok. 1811 r., ukończył studia w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, uzyskał dyplom lekarza pierwszej klasy. Studiował na koszt rządu dlatego po zakończeniu nauki został skierowany do służby wojskowej, dwukrotnie był kierowany na szkolenie w szpitalach w Bobrujsku i Wilnie. W 1851 r. poprosił o zwolnienie z wojska. Za udział w kampanii 1849 r. na Węgrzech i Transylwanii otrzymał w 1850 r. Order św. Anny III kl. Praktykował w szpitalu św. Karola w Stopnicy, potem w Mszczonowie. Był lekarzem okręgowym, a następnie miejskim w Skalbmierzu, w powiecie miechowskim, gdzie brał udział w zwalczaniu cholery. Jego ostatnią posadą było stanowisko lekarza miejskiego w Radomiu. Należał do Towarzystwa Lekarskiego Wileńskiego oraz był członkiem korespondentem Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego. W okresie 1851-1854 ogłosił 5 prac na temat chorób. Oprócz tego wydał broszurę „O cholerze” (1853). Zmarł w 1873 r.
Warto także kilka słów poświęcić proweniencji znajdującej się na rękopisie. Badania proweniencyjne stanowią zawsze pretekst do krótkiego przedstawienia postaci poprzednich właścicieli książek oraz zachętę dla czytelnika do zgłębienia ich biografii. Najbardziej znanym rodzajem proweniencji jest ekslibris, który powstał specjalnie w celu oznaczenia własności.
Prezentowany przez nas rękopis został zaopatrzony w ekslibris Jana Orczykowskiego, wykonany w 1972 r. przez kaliskiego grafika Władysława Kościelniaka.
Jan Ignacy Orczykowski urodził się 31 lipca 1938 r. w Kosmowie (pow. kaliski). Po ukończeniu Liceum Pedagogicznego w Kaliszu, pracował jako nauczyciel historii, wychowania fizycznego i muzyki w Szkole Podstawowej w Cekowie (1956-1986). Jego pasją była historia regionu, a zwłaszcza tradycje kultury ludowej. Nagrywał i spisywał miejscowe zwyczaje, fotografował obrzędy, zbierał narzędzia rolnicze i przedmioty użytku codziennego. Był znanym kolekcjonerem. W swoim domu zgromadził tysiące artefaktów. Eksponaty z jego kolekcji znajdują się m.in. w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej w Kaliszu, Muzeum Marii Dąbrowskiej w Russowie, Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku, Muzeum Etnograficznym w Poznaniu, Muzeum Pierwszych Piastów w Lednicy, czy Muzeum Etnograficznym w Toruniu. Był założycielem i członkiem Zespołu Regionalnego z Cekowa, którego skład tworzyły kapela muzyczna i zespół śpiewaków oraz zespół dziecięcy. Zmarł 26 września 2009 r. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Kosmowie. Nie wiemy w jaki sposób rękopis Reuttowicza znalazł się w jego posiadaniu.
Bogata spuścizna Orczykowskiego znajduje się także w Archiwum Państwowym w Kaliszu
Źródła:
Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Jana Orczykowskiego z Cekowa, Sygn. 11/1348/0
Linetty Jakub, „Badania archeologiczne i historyczne księdza Ignacego Polkowskiego (1833-1888) w Wielkopolsce”, Analecta. Studia i materiały do dziejów nauki, nr XXIII, z. 2, 2014.
Szarejko Piotr, „Słownik lekarzy polskich XIX wieku”, t. IV, Warszawa 1997, s. 314-315.