„Ex Bibliotheca Augustini Strojnowski” – świadectwo duchownej lektury w XVIII i XIX wieku

W zbiorze starodruków Książnicy Pedagogicznej w Kaliszu zachował się egzemplarz dzieła zatytułowanego Kazania niedzielne W. X. Ludwika Bourdaloue w obecności Ludwika Czternastego Króla Francuskiego miane, na ojczysty język przełożone przez X. Piotra Konitzera, wydany w roku 1784 w Kaliszu, w drukarni Prymasa Arcybiskupa Gnieźnieńskiego. Jest to tom II tłumaczenia kazań słynnego francuskiego kaznodziei – jezuity Ludwika Bourdaloue’a (1632–1704), którego kazania przez wieki uchodziły za wzorzec klasycznej homiletyki barokowej. Z pewnością Bourdaloue jest jednym z największych oratorów francuskich i wiele z jego kazań było używanych we francuskich książkach szkolnych.

Szczególną wartość bibliograficzną i historyczną egzemplarzowi nadaje odręczny wpis proweniencyjny umieszczony na wyklejce: „Ex Bibliotheca Augustini Strojnowski” – co oznacza „Z biblioteki Augustina Strojnowskiego”.

Na podstawie porównania tego wpisu z materiałami pochodzącymi z tzw. schematyzmów duchowieństwa diecezji kielecko-krakowskiej z XIX wieku można z dużym prawdopodobieństwem uznać, że właścicielem książki był ks. Augustinus Strojnowski, administrator parafii Pobiednik Mały w dekanacie miechowskim. Duchowny ten był czynny duszpastersko w II połowie XIX wieku, a parafia, którą zarządzał, obejmowała trzy wsie: Pobiednik Mały, Pobiednik Wielki oraz Morki, liczące łącznie 634 wiernych.

Fakt, iż ks. Strojnowski posiadał przekład kazań Bourdaloue’a, nie jest bez znaczenia. Książka ta, należąca do literatury religijnej wysokiego rejestru, ukazuje zainteresowania duchownego formacją homiletyczną i klasyką kaznodziejstwa. Można przypuszczać, że była przez niego wykorzystywana nie tylko w celach prywatnej lektury, lecz także jako pomoc przy przygotowywaniu własnych kazań, co wpisywałoby się w powszechną praktykę duszpasterzy prowincjonalnych w XIX wieku.

Egzemplarz z wpisem „Ex Bibliotheca Augustini Strojnowski”, stanowi znakomity przykład zjawiska wtórnego funkcjonowania dawnych druków w nowych realiach kulturowych i instytucjonalnych XIX wieku. Choć książka ta została wydana jeszcze w dobie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, jej dalszy los związał się z Kościołem epoki rozbiorowej – konkretnie, z osobistą biblioteką administratora parafii w Pobiedniku Małym.

W okresie po upadku państwa polskiego wiele księgozbiorów uległo rozproszeniu: dotyczyło to szczególnie bibliotek klasztornych, kolegialnych czy prywatnych, które na skutek kasat zakonów, reorganizacji diecezji i zmian granic terytorialnych trafiały do nowych rąk. Książki z XVIII, a nawet XVII wieku były nie tylko zachowywane jako pamiątki przeszłości, ale też włączane do użytku codziennego – zasilały biblioteki parafialne, domowe księgozbiory duchowieństwa diecezjalnego, a nierzadko także szkoły, seminaria czy kancelarie.

Właśnie w takich warunkach tom Bourdaloue’a mógł trafić do ks. Augustina Strojnowskiego. Wpis własnościowy świadczy o jego przywiązaniu do tej książki, a wybór tłumaczenia klasycznego kaznodziei francuskiego baroku – o jak wcześniej zauważono zainteresowaniach homiletycznych i zapewne praktycznym zastosowaniu tego tomu w codziennej posłudze. Nie był to zabytek w sensie muzealnym, ale użyteczne narzędzie w rękach prowincjonalnego duszpasterza.

Takie wtórne włączenie starodruków w życie religijne i intelektualne kolejnych pokoleń ukazuje, że książki nie były postrzegane wyłącznie jako relikty przeszłości. Przeciwnie – kontynuowały swoje funkcje, często w zupełnie odmiennym środowisku, niż to, w którym powstały. Ich obecność w małych parafiach i prywatnych bibliotekach duchownych pokazuje trwanie ciągłości formacji religijnej i kultury piśmienniczej w XIX-wiecznym Kościele katolickim, nawet w warunkach politycznej niepodległości i ograniczonych środków materialnych.

Opis oprawy starodruku – Kazania niedzielne, tom II, 1784

Egzemplarz „Kazań niedzielnych” Ludwika Bourdaloue, przełożonych przez ks. Piotra Konitzera (Kalisz, 1784), zachował się w oryginalnej oprawie z końca XVIII lub początku XIX wieku. Książka posiada charakterystyczne cechy oprawy prowincjonalnej, wykonanej prawdopodobnie na potrzeby parafialnej lub prywatnej biblioteki duchownej.

Typ oprawy:

• Oprawa półskórkowa (tzw. półskórek): grzbiet i narożniki pokryte skórą, reszta pokrycia z papieru dekoracyjnego, dziś mocno wytartego.

• Pokrycie desek: papier marmurkowy (obecnie silnie zniszczony i wyblakły), z wyraźnymi śladami przetarć, przebarwień i uszkodzeń mechanicznych.

• Grzbiet: skórzany, z etykietą tytułową w górnej części — tekst częściowo zachowany: „KAZANIA [...] BOURDAL[OUE] TOM II”. Widoczny też papierowy sygnaturnik z numerem inwentarzowym: „73”.

Stan zachowania:

• Książka nosi liczne ślady użytkowania: grzbiet lekko popękany, krawędzie desek obtarte, narożniki miejscami uszkodzone, miejscami odklejająca się okleina grzbietu.

• Blok książki jest spójny, choć zauważalne są drobne deformacje naroży.

• Brak widocznych metalowych okuć, co jest zgodne z przeznaczeniem kaznodziejskim i podręcznikowym książki.

  
  

  Funkcja oprawy i kontekst:

Tego typu oprawa świadczy o praktycznym przeznaczeniu książki – nie była to edycja luksusowa, lecz przedmiot codziennego użytku kaznodziei lub administratora parafii. Obecność numeru inwentarzowego sugeruje, że egzemplarz stanowił część większego zbioru – najprawdopodobniej osobistej biblioteki ks. Augustina Strojnowskiego.

Oprawy tego typu były powszechne w bibliotekach parafialnych i klasztornych w końcu XVIII i w XIX wieku, wykonywane lokalnie przez rzemieślników – często z materiałów wtórnych lub niskiej jakości, co dziś znajduje odzwierciedlenie w ich stanie zachowania.

Bibliografia:

1. Kazania niedzielne W. X. Ludwika Bourdaloue…, tłum. Piotr Konitzer, Kalisz: Drukarnia J. O. Xcia Jmci Prymasa Arcy-Biskupa Gnieźnieńskiego, 1784, tom II. Sygn. ST 59. Egzemplarz zachowany z odręcznym wpisem proweniencyjnym.

2. Władysław Pawłowicz, Księgozbiory polskiego duchowieństwa katolickiego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (do 1939), Katowice: Księgarnia św. Jacka, 2009. (Publikacja ta analizuje zawartość i charakter księgozbiorów duchowieństwa katolickiego na Górnym Śląsku, co może dostarczyć analogii do badań nad księgozbiorem ks. Strojnowskiego.)

3. Specificatio alphabetica universi cleri dioecesis Kielcenso-Cracoviensis, Kielce [ok. 1880], s. 66. https://bc.wbp.lublin.pl/Content/29610/CZAS-5948c-1876.pdf

4. Tamże. Podana liczba wiernych: 632 nowo ochrzczonych, 2 dorośli ochrzczeni – łącznie 634 osoby.

5. Jolanta Gwioździk, Kultura pisma i książki w żeńskich klasztorach dawnej Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2013. Książka ta przedstawia kulturę piśmienniczą i czytelniczą w żeńskich klasztorach, co może stanowić kontekst dla zrozumienia praktyk czytelniczych w środowiskach religijnych.

6. Maria Pidłypczak-Majerowicz, „Badania proweniencyjne w bibliotekach kościelnych”, Fides. Biuletyn Bibliotek Kościelnych, nr 1 (38), 2014, s. 3–13.

   
   
   
   

   Artykuł ten omawia metody badania proweniencji w bibliotekach kościelnych, co może być pomocne przy analizie wpisów własnościowych, takich jak „Ex Bibliotheca Augustini Strojnowski”.